Z przeszłości Archiwum

Z przeszłości Archiwum

Swoich korzeni Archiwum Nauki szuka w dziejach:

  • Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (TNK)
  • Akademii Umiejętności (AU)
  • Polskiej Akademii Umiejętności (PAU)
  • Oddziału Archiwum Polskiej Akademii Nauk (OA PAN w Krakowie)

Utworzone w Krakowie, w czasach zaborów, w 1815 roku, z inicjatywy rektora Akademii Krakowskiej, prawnika, Walentego Litwińskiego Towarzystwo Naukowe Krakowskie, „ściśle z Uniwersytetem Krakowskim złączone”, za główny cel stawiało sobie przyczynienie się do „pomnożenia wszelkich nauk, rozszerzenia światła, rozkrzewienia sztuki, przemysłu i kunsztów w narodzie”.

Pierwszy statut TNK z roku 1815 mówił, iż „akta poruczają się dozorowi Sekretarza, który zachowuje także rozprawy i dzieła w rękopisie dopóty, dopóki takowe nie staną się pośmiertnymi; lub dopóki 10 lat nie minie”. Po upływie tego czasu miały zostać złożone w Bibliotece Uniwersytetu. Ścisły związek z kancelarią Uniwersytetu spowodował, że korespondencja z pierwszych lat istnienia znalazła się wraz z aktami uniwersyteckimi w Archiwum UJ. Do roku 1840 Towarzystwo prowadziło jedynie odrębne księgi protokołów posiedzeń oraz księgi buchalteryjne. W latach 1816-39 funkcję sekretarza pełnił poeta i profesor literatury polskiej Paweł Czajkowski i to on sprawował opiekę nad protokołami posiedzeń prywatnych i publicznych, spisywanych we wspólnej księdze oraz aktami i księgami buchalteryjnymi Towarzystwa.

Statut z roku 1840 określał nowe obowiązki sekretarza. Został on odtąd zobowiązany do prowadzenia odrębnej od uniwersytetu kancelarii Towarzystwa. Jednocześnie powierzono mu opiekę nad Archiwum, w którym gromadzono wszelkie akta i księgi, a które sekretarz na koniec urzędowania przekazywał swojemu następcy.

Jak wskazywał statut TNK z roku 1848 do Archiwum należą: „a) Rękopisma przez członków Towarzystwa lub zinąd złożone; b) Pisma i wszelkie dzieła nakładem Towarzystwa wydane; c) Protokóły posiedzeń ogólnych, komitetowych i oddziałowych; d) Zdania sprawy”.

W latach 1848-1856 urząd sekretarza piastował profesor filozofii Józef Kremer. W tym czasie, w związku z rozbudowaniem się struktury Towarzystwa, oprócz sekretarza Towarzystwo posiadało sekretarzy wydziałowych oraz ich zastępców w poszczególnych oddziałach, a także komitetach. Mieli oni obowiązek prowadzenia protokołów i korespondencji. Sekretarz Towarzystwa nadal sprawował opiekę nad aktami i księgami wspólnymi, również nad całym Archiwum, w którym sekretarze wydziałów, oddziałów i komitetów składali protokoły posiedzeń, korespondencję i rękopisy z lat poprzednich.

Statut z roku 1856 przyniósł reorganizację Towarzystwa, zrywał jego więź organizacyjną z Uniwersytetem, potwierdzał też istnienie Archiwum, a oprócz gromadzenia aktów nakazywał kompletowanie „autobiografii członków Towarzystwa”. W 1860 roku zadanie uporządkowania archiwaliów Towarzystwa powierzono studentowi Mieczysławowi Bochenkowi.

Przez cały ten okres Towarzystwo nie posiadało własnego lokalu, dlatego też akta i księgi przechowywano każdorazowo w domu sekretarza. Przekazanie akt następcy odbywało się komisyjnie. W 1861 Towarzystwo przeniosło się do wybudowanej z własnych środków siedziby przy ulicy Sławkowskiej 17. Tutaj obok Biblioteki i Muzeum znalazło się Archiwum. Od tego momentu sekretarz trzymał akta na miejscu „pod kluczem”.

W 1872 roku nastąpiło przekształcenie Towarzystwa w Akademię Umiejętności, w „instytucję publiczną”, działającą pod protektoratem cesarza austriackiego. Pierwszy statut jako przedmiot badań członków Akademii wyznaczał nauki humanistyczne, matematyczne, przyrodnicze i lekarskie, realizowanych w ramach wydziałów i w komisjach. Zawierał też następujący zapis: „Po zatwierdzeniu niniejszego statutu wszelki majątek dotychczasowego Towarzystwa Naukowego spisany będzie w 3-ch egzemplarzach, z których jeden złożony będzie w Archiwum Akademii”. Zasady funkcjonowania biura i archiwum precyzowało w 1873 roku „Urządzenie Wewnętrzne Akademii Umiejętności”. Do obowiązków sekretarza generalnego należało rozpieczętowanie pism, przyjmowanie i załatwianie korespondencji, natomiast wpisywaniem do dziennika podawczego i rejestrowaniem pism zajmował się pomocnik kancelaryjny. Sekretarz generalny i kustosz sprawowali „dozór nad Archiwum obejmującym akta b[yłego] Tow[arzystwa] Nauk[owego] tudzież gromadzące się akta Akademii”. Funkcję sekretarza generalnego kolejno pełnili: historyk Józef Szujski, historyk literatury Stanisław Tarnowski, prawnik Bolesław Ulanowski. Do obowiązków kustosza należała opieka nad zbiorami Akademii, prowadzenie inwentarza i utrzymywanie porządku w Archiwum. Inny paragraf „Urządzenia” mówił, iż Archiwum obok Biblioteki, Muzeum Starożytności i Zbioru Fizjograficznego Krajowego stanowi część zbiorów Akademii. Regulamin Akademii z roku 1885 oddawał w ręce pomocnika kancelaryjnego: „utrzymywanie dziennika podawczego, składanie pism do akt i porządek w Archiwum”. Ten sam zapis zawierał regulamin z 1893 roku.

Wraz z uzyskaniem przez Polskę niepodległości w 1918 r., Akademia, która już w czasach zaborów zyskała miano ogólnopolskiej instytucji narodowej, przyjęła nazwę Polskiej Akademii Umiejętności. Odtąd statut Akademii określał jej zadanie następująco „twórczą pracę naukową w Polsce popierać i ułatwiać, do pracy tej zachęcać, o ile możności ją zespalać i łączyć; gdy potrzeba, nią kierować; o ile podobna, ją nagradzać”. W okresie międzywojennym nastąpił rozwój jej działalności naukowej i organizacyjnej w kraju i zagranicą, a także rozbudowa struktury wewnętrznej.

Nadal zwierzchnictwo nad kancelarią i archiwum sprawowali kolejni sekretarze generalni: prawnicy Stanisław Wróblewski, Stanisław Kutrzeba, orientalista Tadeusz Kowalski i historyk Jan Dąbrowski. W statucie i regulaminach nie pojawiły się żadne nowe zapisy dotyczące archiwum. Kancelarią Akademii od 1922 roku kierował dyrektor. Funkcję tę sprawowali kolejno Józef Rydel, historyk Sylwiusz Mikucki. W rzeczywistości działalność Archiwum w latach 1873-1939 była ściśle związana z bieżącą registraturą, a w kancelarii był stosowany tzw. system kancelaryjny austriacki. Akta przechowywane były w szafach w pokojach biurowych budynku Akademii przy ul. Sławkowskiej 17, natomiast akta i zbiory archiwalne komisji gromadzono w zajmowanych przez nie pomieszczeniach. Przez wszystkie te lata podejmowano próby porządkowania zasobu archiwalnego PAU. Według zachowanych zapisów w protokołach Zarządu, w 1934 roku Stanisław Nowogrodzki zastępca dyrektora kancelarii uporządkował wszystkie akta administracyjne Akademii a także akta TNK, nie pozostawił jednak żadnego spisu, który pozwoliłby poznać zastosowaną metodę.

W chwili wybuchu II wojny światowej PAU starało się jak najlepiej zabezpieczyć swoje zbiory. W tym celu najcenniejsze dokumenty umieszczono w skrzyniach w specjalnym schronie w grubo sklepionych piwnicach gmachu Akademii przy ulicy Sławkowskiej. Jednak już w styczniu i lutym 1940 roku doszło do przeniesienia materiałów i akt kilku komisji PAU znajdujących się dotąd w kamienicy Akademii przy ulicy Straszewskiego 27 (m.in. Komisji Historycznej, Komisji Atlasu Historycznego, Komitetu Słownika Łaciny Średniowiecznej, Komisji dla Dziejów Oświaty i Szkolnictwa) do lokalu Archiwum Państwowego mieszczącego się przy ulicy Grodzkiej. Ponadto jesienią 1940 roku dołączono do nich akta registratury Akademii Umiejętności z gmachu przy ulicy Sławkowskiej 17. W ten sposób większa część zasobu archiwalnego PAU, wraz ze zbiorami Archiwum Państwowego, została przejęta przez niemiecki Zarząd Archiwów Państwowych.

Opisując dzieje wojenne zasobu archiwalnego PAU należy wspomnieć o osobie historyka Władysława Semkowicza. To właśnie dzięki jego pracy i staraniom udało się ocalić znaczną część archiwaliów. Po zwolnieniu z obozu w Sachsenhausen, został zatrudniony w grudniu 1940 roku, przez kierownika Zarządu Archiwów Ericha Randta do pracy w Staatsarchiv des Distriktes Krakau (Archiwum Państwowe Dystryktu Krakowskiego Generalnej Guberni) przy ulicy św. Anny 6. To właśnie tutaj zostały zgromadzone akta Akademii. Głównym zadaniem Semkowicza stało się porządkowanie archiwaliów rodowych oraz zbioru archiwalnego PAU. Na temat swojej pracy pisał „archiwum PAU zostało przeze mnie w znacznej części uratowane przed zupełną zagładą, uporządkowane i zarejestrowane, przy czym najważniejsze akta i księgi mianowicie protokoły Walnych Zgromadzeń i Zarządu Akademii, trzymałem w ukryciu u siebie w domu”.

W połowie stycznia 1944 roku, w celu zabezpieczenia przed zbliżającym się frontem, Randt zarządził ewakuację wszystkich ważniejszych archiwaliów z Krakowa, wyznaczając na miejsce przechowywania zameczek Johannisberg w Sudetach. Jednak po pertraktacjach z krakowskimi archiwistami zgodził się na przewiezienie ich do klasztoru OO Benedyktynów w Tyńcu pod Krakowem. Po zaadaptowaniu pomieszczeń w budynkach klasztornych w czasie od marca do lipca 1944 roku zwieziono tam ok. 1500 dokumentów pergaminowych i przeszło 10000 rękopisów, a wśród nich także akta PAU.

Po wojnie archiwalia PAU sprowadzono do gmachu przy ulicy Sławkowskiej 17, ale brak właściwych warunków lokalowych nie pozwolił na odpowiednie umieszczenie i uporządkowanie zbiorów. Przygotowania do jubileuszu 75 – lecia Akademii w 1948 roku zapoczątkowały proces wykorzystywania materiałów archiwalnych PAU do celów naukowych i popularyzacyjnych, dotychczas udostępnianych tylko doraźnie. W 1949 roku Biblioteka PAU otrzymała trzy pomieszczenia magazynowe. W jednym z nich, obok zbiorów specjalnych, umieszczono część Archiwum PAU. Pracami archiwalnymi polegającymi głównie na realizacji kwerend i udostępnianiu akt, w tym okresie zajmowali się Jadwiga Łempicka i Feliks Szpunar.

Lata 1949-1950 to okres kształtowania się Archiwum jako wyodrębnionej od kancelarii struktury organizacyjnej. W tym czasie pracę w Archiwum rozpoczęła Danuta Rederowa, absolwentka historii UJ, uczennica Jana Dąbrowskiego, sekretarza generalnego PAU, której w 1951 roku powierzył on zwierzchnictwo nad Archiwum. Podlegało ono, wraz z Biblioteką PAU, Radzie Bibliotecznej, z przewodniczącym sekretarzem generalnym PAU. Obok gromadzenia materiałów archiwalnych Archiwum podjęło prace nad dziejami PAU i życia naukowego Krakowa w XIX wieku.

Tymczasem następowały szybkie zmiany w koncepcji organizacji nauki w Polsce i zapadały decyzje o powołaniu do życia Polskiej Akademii Nauk. Losy PAU były przesądzone. W momencie przymusowego, ze względów politycznych, zawieszenia jej działalności (uchwała Walnego Zgromadzenia PAU z 1951 roku), właśnie Archiwum stało się miejscem, w którym zabezpieczano i gromadzono akta likwidowanych i reorganizowanych struktur Akademii. Kiedy podjęte przez Jana Dąbrowskiego usiłowania stworzenia w Krakowie Oddziału PAN z wiodącą rolą Biblioteki i Archiwum, nie zyskały aprobaty władz PAN, Archiwum PAU weszło w skład Biblioteki (od 1 I 1953 roku – Biblioteki PAN). Od tego momentu funkcjonowało pod nazwą Oddziału Archiwalnego, w ramach działu dokumentacyjno-bibliograficznego Biblioteki, nadal pod kierownictwem Danuty Rederowej. W tym czasie kontynuowano też zapoczątkowane w PAU badania nad historią ośrodka naukowego krakowskiego w XIX wieku. Były one prowadzone przez utworzoną w 1954 roku Pracownię Naukową, kierowaną również przez Danutę Rederową. Związek Archiwum z Biblioteką nie trwał długo, ponieważ Uchwałą nr 167/53 Sekretariatu Naukowego Prezydium PAN z 1 XII 1953 roku utworzono Archiwum PAN. Zgodnie z jej treścią Archiwum miało „gromadzić, zabezpieczać i przygotowywać do celów naukowo-badawczych i administracyjnych oraz do druku (…) wszelkie materiały archiwalne przejęte przez PAN po zlikwidowanych w związku z jej powstaniem instytucjach naukowych i administracyjnych…”. Już w załączniku do uchwały przedstawiono strukturę organizacyjną Archiwum PAN zapowiadając stworzenie Oddziałów terenowych m.in. w Krakowie. Wkrótce rozpoczęły się przygotowania do realizacji zapisów uchwały, prowadzone przez twórcę Archiwum PAN w Warszawie, prawnika Zygmunta Kolankowskiego, zakończone wyodrębnieniem z Biblioteki PAN zasobu archiwalnego PAU w maju 1955 roku, liczącego ok.90 mb.

Kolejny rozdział w dziejach Archiwum to okres istnienia Oddziału Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Krakowie w latach 1955-2001.

Pierwszy etap działalności Archiwum (1955-1962), pod kierownictwem Danuty Rederowej, stanowił pomost między przeszłością a teraźniejszością. Podejmowane wówczas prace, polegające przede wszystkim na dalszym przejmowaniu akt PAU, porządkowaniu i opracowywaniu zasobu archiwalnego PAU, były w głównej mierze kontynuacją założeń przyjętych wcześniej dla archiwum utworzonego w PAU.

Do zgromadzonych akt TNK (1815-1872) oraz Akademii Umiejętności, Polskiej Akademii Umiejętności (1873-1952), Akademii Nauk Lekarskich (1920-1930), XIV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich w Poznaniu (1933) oraz kilku spuścizn zaczęły dopływać akta placówek PAN działających od 1953 roku na terenie miasta, utworzonego w 1957 roku Oddziału PAN w Krakowie oraz materiały prywatne, w większości archiwa osobiste polskich uczonych. W 1962 roku zasób Archiwum wynosił 107 mb, zatrudnionych było dwóch pracowników.

Pierwszą siedzibę Oddziału stanowiło jedno z pomieszczeń magazynowych Biblioteki mieszczących się przy ulicy Sławkowskiej 17. Lokal zajmowany przez Archiwum służył jednocześnie jako magazyn archiwalny, pokój kierownika, miejsce pracy archiwisty oraz czytelnia z miejscem dla jednego czytelnika.

Wraz z odejściem w 1962 roku Danuty Rederowej i objęciem kierownictwa przez mgr. Jana Poradzisza (1923-1983), absolwenta historii UJ, ucznia Jana Dąbrowskiego, rozpoczął się kolejny etap w historii Oddziału Archiwum PAN w Krakowie. Był to czas wzmożonej aktywności Archiwum, zwłaszcza w zakresie gromadzenia spuścizn uczonych i na polu opieki nad narastającym zasobem PAN, powiązany z wizytowaniem jej placówek naukowych, a także niektórych towarzystw naukowych. Okres ten zdominowały również problemy lokalowe – brak rezerwy magazynowej, a także personalne – szczupłość obsady etatowej. Rok 1972 przyniósł pewne zmiany na lepsze. Zatrudniono trzeciego pracownika. Po kilkuletnich staraniach kierownictwa, w obliczu całkowitego braku miejsca (całość archiwum mieściła się w jednym pomieszczeniu), nastąpiło tymczasowe przeniesienie Archiwum na ul. Senacką 1 do ponad trzykrotnie większego kilkupokojowego lokalu. Dopiero w 1981 roku Archiwum znalazło się w miejscu docelowym, w wyremontowanej przez PAN zabytkowej kamienicy przy ul. Św. Jana 26, zakupionej przed wojną przez PAU.

Lata 1989 do 2001 to etap historii Oddziału Archiwum PAN w Krakowie przypadający na okres przełomu politycznego w kraju i zmian organizacyjnych w nauce. Wśród tych ostatnich szczególne znaczenie miało reaktywowanie 16 XI 1989 roku działalności Polskiej Akademii Umiejętności. Dla PAU jej historyczny zasób archiwalny miał poważne znaczenie dla odtwarzania własnej struktury i potwierdzenia praw własności. Archiwum z racji posiadanego zasobu archiwalnego dwóch ogólnopolskich instytucji naukowych zaczęło pełnić inną niż dotychczas rolę. Nie ulegało wątpliwości, że do już zgromadzonego materiału archiwalnego, dotyczącego historii instytucji naukowych w XIX i XX wieku, unikatowego w skali polskiej, tak pod względem kompletności, jak i ciągłości chronologicznej, powinna napływać bieżąca dokumentacja. Zatem funkcjonowanie samodzielnego archiwum w środowisku naukowym krakowskim wydawało się nieuniknione. Toteż Polska Akademia Umiejętności i Polska Akademia Nauk rozpoczęły kilkuletnie negocjacje w sprawie kształtu organizacyjnego krakowskiego Archiwum. Szczególne znaczenie dla przyjęcia ostatecznego rozwiązania, stworzenia Archiwum Nauki, miały uchwały Walnego Zgromadzenia członków PAU z 25 czerwca 1994 i 23 VI 2001 roku oraz uchwała Prezydium PAN z 9 X 2001 roku.

Zmiany w organizacji nauki miały również wpływ na dyskusję o kształcie i problemach archiwów instytucji naukowych. Archiwum krakowskie brało w niej żywy udział. Toczyła się ona na posiedzeniach powołanej do życia w 1997 przez dyrektora Archiwum PAN w Warszawie dr Hannę Krajewską sekcji archiwów instytucji i towarzystw naukowych, w trakcie III Powszechnego Zjazdu Archiwistów Polskich w Toruniu 2-3 IX 1997 roku, a także na IV Zjeździe w Szczecinie 12-13 września 2002 roku, jak również na łamach czasopismach archiwalnych.

W tym czasie nastąpił dynamiczny wzrost zasobu Oddziału Archiwum PAN w Krakowie, przy równoczesnym zwiększeniu się zainteresowania zgromadzonymi zasobami. Stan zasobu archiwalnego na koniec 2001 roku wynosił ok.1073 mb. Archiwum kierowane przez historyka Ritę Majkowską, uczennicę Henryka Barycza, zatrudniało sześciu pracowników, z którymi ściśle współpracowali archiwiści zatrudnieni w PAU (2 osoby). Poprzez zainicjowanie działalności wystawienniczej otworzyła się nowa możliwość do szerszej popularyzacji zbiorów archiwalnych. Dzięki współpracy i wsparciu finansowemu Polskiej Akademii Umiejętności, Archiwum rozpoczęło cykl wystaw poświęconych wybitnym uczonym, połączonych z posiedzeniami naukowymi oraz serią wydawniczą, którym towarzyszy motto „W służbie nauki…”.

Oddział Archiwum PAN w Krakowie zakończył swoją działalność z dniem 31 marca 2002 roku.


Bibliografia

  • J. Dybiec, Polska Akademia Umiejętności 1872-1952, Kraków 1993
  • E. Dziurzyńska, Powstanie Archiwum Nauki Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, „Krakowski Rocznik Archiwalny” 2003, tom IX
  • P. Hübner, Siła przeciw rozumowi… Losy Polskiej Akademii Umiejętności w latach 1939-1989, Kraków 1994
  • J. Hulewicz, Akademia Umiejętności w Krakowie 1873-1918. Zarys dziejów, Wrocław 1958
  • R. Majkowska, Archiwum Polskiej Akademii Umiejętności dzieje, zasób, stan opracowania, „Krakowski Rocznik Archiwalny” 1996, tom II
  • R. Majkowska, Dzieje, zawartość i stan opracowania zasobu archiwalnego Polskiej Akademii Umiejętności, „Rocznik PAU” 1990/1991
  • R. Majkowska, Kalendarium Oddziału APAN w Krakowie, z okazji 50-lecia Archiwum PAN, „Biuletyn Archiwum PAN” (w druku)
  • J. Piskurewicz, Prima inter pares Polska Akademia Umiejętności w latach II Rzeczpospolitej, Kraków 1998
  • D. Rederowa, Z dziejów Towarzystwa Naukowego Krakowskiego 1815- 1872. Karta z historii organizacji nauki polskiej pod zaborami, Kraków 1998
  • T. Skrzyński, Archiwum Nauki Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności. Z przeszłości i teraźniejszości, „Archiwista Polski” rok IX, zeszyt 1
  • T.Skrzyński, Wystawy w Archiwum Nauki PAN i PAU, „Archiwista Polski” 2005, nr 2 (38), str. 39-46
YouTube